نمودار استخوان ماهی به عنوان تکنیکی برای تحلیل ریسک

نخستین مرحله در فرآیند مدیریت ریسک، شناسایی ریسک و سپس ارزیابی آن است. برای شناسایی دقیق ریسک ضروری است تا علل و عوامل بروز یک ریسک شناسایی شده و مورد ارزیابی قرار گیرد. از آنجا که ریسک ها در فضای تهی شکل نمی گیرند، عوامل متعددی می توانند در شکل گیری یک ریسک موثر واقع شوند. از این رو ضروری است تا این عوامل شناسایی شده و مورد تحلیل قرار گیرد.

یکی از تکنیک هایی که می تواند به صورت گسترده در شناسایی و تحلیل ریسک مورد استفاده قرار گیرد، نمودار استخوان ماهی است. این ابزار توسط دکتر ایشی کاوا یکی از متخصصان حوزه مدیریت کیفیت ارائه شده است. کاربرد ابتدایی و اولیه این تکنیک در حوزه مدیریت کیفیت بوده است. هدف اصلی از ارائه این تکنیک، تحلیل علل کلیدی پدیده ها و عارضه ها (Root Cause Analysis) است. این تکنیک به همراه سایر تکنیک ها از جمله طوفان ذهنی مورد استفاده قرار می گیرد. به عنوان مثال پس از اینکه علل بروز یک پدیده از دیدگاه شرکت کنندگان در جلسه طوفان ذهنی شناسایی شد، این علل بر روی نمودار استخوان ماهی سازماندهی و مرتب شده و ارتباط بین آنها مشخص می شود.

همانطور که از عنوان این نمودار مشخص است، شکل نمودار شبیه استخوان ماهی است. ساختار استخوان های ماهی به این شکل است که یک استخوان مرکزی ستون فقرات ماهی را تشکیل می دهد. یک سری استخوان ماهی کوچک تر به استخوان اصلی متصل بوده و تعداد زیادی استخوان ریز در سطح سوم به استخوان های سطح دوم مرتبط می شوند. در این نمودار استخوان اصلی تجمیع کننده علل بوده که نتیجه آن همان ریسک پیش بینی شده است. علل اصلی بروز ریسک در سطح دوم بر روی استخوان های کوچکتر قرار گرفته و علل انتهایی نیز بر روی استخوان های ریز مستقر می شوند.

معمولاً هریک از علل اصلی به یکی از حوزه های کلیدی تاثیرگذار اختصاص می یابد. براین اساس ممکن است علل مربوط به نیروی انسانی، علل اقتصادی، علل فرآیندی، علل اجتماعی و فرهنگی، علل سیاسی منجر به شکل گیری یک رویداد مخاطره آمیز شوند. علل نیروی انسانی نیز در سطح بعدی می توانند به مواردی از جمله مهارت های نیروی انسانی، آگاهی نیروی انسانی و انگیزه نیروی انسانی تقسیم شوند. علل فرآیندی ممکن است به علل آتی از جمله ساختارمند نبودن فرآیند، ضعف اتوماسیون و کنترل های ناقص افراز شوند.

در نمودار استخوان ماهی می توان قواعدی نیز برای جایابی عوامل بر روی نمودار در نظر گرفت. به عنوان مثال عوامل نزدیک تر به خروجی که در سمت راست قرار گرفته است، تاثیر بیشتری نسبت به سایر عوامل دارند. به عبارت دیگر عوامل براساس میزان تاثیرگذاری بر روی نمودار قرار می گیرند.